بنابرین برای بررسی دقیق دادرسی به معنای عام آن، یعنی از بدو تماس تا خاتمه رسیدگی اعم از مرحله کشف جرم، تعقیب، تحقیقات مقدماتی و نحوه دادرسی و صدور حکم و تأمین اهداف عالیه تعلیم و تربیت و باز سازگاری اجتماعی کودک به تبیین تضمینات و اصول ناظر بر آیین دادرسی منصفانه در مرحله قبل از محاکمه در این فصل می پردازیم.
در مبحث اول ضمانت های ناظر بر تشکیلات و مقامات انتظامی، تحقیق و تعقیب مورد بررسی قرار می‌گیرد و در مبحث دوم تضمینات ناظر بر دادرسی منصفانه اطفال بزهکار در مرحله قبل از محاکمه بررسی می شود.
به اعتقاد کمیته حقوق کودک دادرسی منصفانه نوجوانان علاوه بر تضمین های دادرسی منصفانه بزرگسالان که مذکور در ماده ۱۴ میثاق حقوق مدنی و سیاسی است، نیازمند تضمین ها و حمایت‌های خاص نوجوانان نیز می‌باشد. در بند ۴ ماده ۱۴ میثاق نیز تأیید گردیده است، آیین دادرسی جوانانی که از لحاظ قانون جزا هنوز بالغ نیستند باید به نحوی که رعایت سن و مصلحت اعاده حیثیت آنان را بنماید، باشد.[۱۰۱]
بدین ترتیب تضمینهای دادرسی منصفانه نوجوانان شامل موارد مذکور در ماده ۳۷ و ۴۰ میثاق حقوق کودک، ماده ۹ و ۱۴ میثاق حقوق مدنی و سیاسی و قواعد پکن در خصوص حداقل استانداردهای دادرسی نوجوانان می‌باشد. لذا در این فصل به بررسی دقیق آن ها می‌پردازیم.
مبحث اول: تشکیلات و مقامات انتظامی، تحقیق و تعقیب
دادرسی منصفانه برای تحقق نیازمند یکسری اصول و حقوق خاص و تشکیلات و مقامات ویژه ایی می‌باشد که این اصول و حقوق را رعایت نمایند، لذا ابتدا به بررسی شرایط این تشکیلات و مقامات و سپس اصول و حقوق لازم الرعایه توسط این مقامات می‌پردازیم. این مرحله از دادرسی که شامل کشف جرم و تعقیب می شود، توسط مقامات انتظامی و پلیس انجام می شود. کشف بزه که بر عهده پلیس قضایی است بلافاصله بعد از اطلاع از وقوع جرم انجام می شود و پلیس اقداماتی را جهت حفظ آثار و علایم جرم و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم اتخاذ می کند.[۱۰۲]
گفتار اول: تشکیلات و مقامات انتظامی در دادرسی منصفانه اطفال بزهکار
کشف بزه بر عهده پلیس قضایی است که بلافاصله بعد از اطلاع از وقوع جرم باید اقداماتی را که برای حفظ آثار و علایم جرم و جلوگیری از فرار یا اختفای متهم ضروری است، انجام دهد و مراتب را به دادسرا بر حسب مورد اعلام نماید.[۱۰۳] البته علاوه بر این موارد نقش پلیس در پیشگیری از جرم حایز اهمیت است.
سازمان ملل متحد در زمینه اطفال بزهکار، به نقش پلیس در فرایند کیفری توجه خاص نموده و مقرر می کند: افسران پلیس که غالباً یا منحصراًً به امور نوجوانان می پردازند یا عمدتاًً به پیشگیری از جرم نوجوانان مشغولند، برای آنکه وظایفشان را به بهترین نحو انجام دهند، باید به شیوه خاص آزموده و ورزیده شوند. در شهرهای بزرگ، باید واحدهای پلیسی خاصی برای این منظور تأسیس نمود.[۱۰۴]
در این زمینه نیاز به آموزش و پرورش خاص برای همه مقامهای مجری قانون، که در تشکیلات قضایی نوجوانان اشتغال به کار دارند، تأکید شده است. از آنجا که شهربانی نخستین نقطه برخورد با دستگاه قضایی نوجوانان است، بسیار اهمیت دارد که افسران پلیس به نحوی آگاهانه و مناسب رفتار کنند. استقرار واحدهای پلیس اختصاصی، نه تنها در جهت تحقق اصول خاص مندرج در این مقررات ضرورت حیاتی دارد بلکه به نحوی کلی تر برای توفیق در پیشگیری و مهار جرم نوجوانان و رفتار با مجرمان نوجوان نیز لازم است.[۱۰۵]
در حقیقت می توان گفت که اصلاح و تربیت مجدد اطفال بزهکار غالباً از اداره پلیس آغاز می شود. امروزه در بسیاری از کشورها به جرایم کوچک و سبک نوجوانان در اداره پلیس رسیدگی می شود و بدون ارجاع به دادگاه ها حل و فصل می شود. در رسیدگی به جرایم کودکان بزهکار معمولاً اولین بازجویی و تحقیقات در اداره پلیس انجام می شود. از نظر کودکی که برای اولین بار مرتکب بزه می شود نخستین تماس با پلیس بسیار مهم است و این برخورد اولیه چه بسا در تمام عمر کودک تأثیر می‌گذارد. اگر در نخستین تماس با کودک با خشونت و تندی برخورد شود، یقیناً تا مدتهای مدیدی اثرات نامطلوبی بر او خواهد گذاشت و اگر برخورد صحیح و مناسبی با او صورت پذیرد به جامعه پذیری او کمک شایانی خواهد نمود. لذا در اکثر کشورها سعی شده است گروه خاصی را به عنوان پلیس ویژه نوجوانان تربیت کنند و آن ها را برای انجام این امر خطیر اجتماعی و تربیتی با اصول روانشناسی و مددکاری آشنا کنند.
برای رعایت کامل اصول و تضمین های دادرسی منصفانه ناظر به مرحله قبل از محاکمه و تأمین منافع و مصالح عالیه کودک تشکیل پلیس مددکار اجتماعی ویژه کودکان و نوجوانان با اهداف ذیل ضروری است:[۱۰۶]
۱- کمک به ایجاد یک نظام منصفانه و انسانی قضایی ویژه کودکان و نوجوانان
۲- اولویت بخشیدن به مصالح عالیه کودک
۳- تأکید بر اقدامات پیشگیرانه
۴- ارائه طرح پیشنهادات جهت جایگزین های مجازات، متناسب با شرایط کودکان و نوجوانان
۵- ایجاد نظام های مؤثر حمایت از اطفال و خدمات مربوط به آنان
۶- تلاش در جهت اصلاح و بازگشت مجدد اطفال بزهکار به جامعه و نه مجازات او[۱۰۷]
با توجه به موارد مذکور از اسناد بین‌المللی، می توان گفت هنگام مواجهه با بزهکاری طفل، پلیس باید اصولی را رعایت نماید که طبق قانون اختیار اعمال این گونه اصول به او تفویض گردیده است.
بر اساس ماده ۲-۱۱ مقررات پکن: نیروی انتظامی، دادسراها یا سایر نهادهایی که با نوجوانان بزهکار تماس دارند اختیار خواهند داشت، در موارد داخل در صلاحیتشان بدون توسل به روال دادرسی جزایی رسمی، طبق معیارهای موجود در نظام ذی ربط حقوقی و نیز مطابق با اصول مندرج در قواعد حاضر عمل کنند.[۱۰۸]
بر اساس این ماده استفاده از روش های جایگزین دادگاه رسمی از طریق روش تذکر و اخطار از سوی “دایره جوانان اداره پلیس” به نوجوانان بزهکار محقق می شود. در این روش ، تکرار جرم توسط جوانانی که قبلاً به آن ها تذکر داده شده است بسیار اندک می‌باشد.[۱۰۹]
مهمترین تحول ربع سده گذشته، گسترش معیارهای مختلف برای مجرمان نوجوان و جوان، به ویژه در قالب اخطار و هشدارهای پلیس بوده است. البته مدت مدیدی بود که تمامی نیروهای پلیس به این امر واقف بودند که اخطار و هشدار دادن به طفل به صورت غیر رسمی و یا اطلاع دادن وضعیت طفل به خانواده او که به عنوان حل و فصل غیر رسمی بوده، راهی مناسب برای اصلاح و تربیت طفل و رعایت مصالح عالیه وی می‌باشد.
این اقدام نوعی قضازدایی است و در اصل برنامه هایی را شامل می شود که خارج از تشکیلات قضایی اطفال اعمال می‌گردد و به لحاظ کاهش برخورد فرد بزهکار، با دستگاه قضایی و همچنین جلوگیری از عواقب سو این برخورد است. البته این در صورتی است که جرم از جرایم جدی نباشد و کودک در حد خلاف مرتکب نقض قانون شده باشد.[۱۱۰]
در ایران ضابطین دادگستری مأمورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات مقام قضایی در کشف جرم و بازجویی مقدماتی و حفظ آثار و دلایل جرم و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم و ابلاغ اوراق… به موجب قانون اقدام می نمایند و عبارتند از:
۱- نیروی انتظامی
۲- روسا و معاونین زندان نسبت به امور زندانیان
