عرصه خصوصی و شهروندی فعال
عرصه ی خصوصی از آن فرد و خانواده است. در جامعه سنتی فرد دارای ارزش و هویت جمعی است. اما در جامعه مدنی فرد یا شهروند دارای هویت مستقل است که به خاطر فردیت او دارای ارزش فطری است و روابط افراد با یکدیگر یک رابطه قراردادی است که بر مبنای آن همه افراد جامعه صرف نظر از موقعیت و شان خود دارای حقوق، آزادی ها و مسئولیت های یکسانی در برابر قانون هستند. در این عرصه وجود شهروندان مشارکت جو و فعال برای تحقق فرهنگ شهروندی اهمیت فراوان دارد. به ویژه از این نظر که شهروندی یک حق است و نه یک امتیاز، شهروند انسان آزاد و مختاری است که فقط در میان یک جمع زندگی نمی کند، بلکه جامعه ای را تشکیل می دهد که انواع روابط و پیوندها را با هم دارند. شهروندان به دو دسته اساسی تقسیم می شوند: یکی منفعل و دیگری فعال. وجوه انفعالی همان است که دراین معنا شهروند از وضعیت حقوق تعریف شده ای برخوردار است و مشارکت چندانی در نهادها، روابط و رویه هایی که تضمین کننده ثبات آن وضعیت است ندارد. وجوه فعال شهروندی از دیدگاه هابرماس «عضویت کسب شده» می باشد. در این معنا شهروندی مستلزم مشارکت فعال و جذب شدن فرد در جامعه ای است که هویت او را می سازد(فیتز پاتریک، ۱۳۸۱: ۱۳۱).مارشال می گوید که شهروندی نیازمنداحساسی مستقیم از عضویت اجتماعی بر اساس وفاداری مدنیتی است که دارایی عمومی محسوب می شود(وگهان^[۸۲]، ۲۰۰۰: ۲۵).

شهروند خوب و فعال مشخص کننده افرادی است که به طور کامل در تعهدات عضویتی درگیر هستند. این نوع از شهروندی به معنای وفاداری برای خدمت به جامعه، مدرسه، دین و انجمن های سیاسی است (ویلا^[۸۳]، ۲۰۰۱: ۲۹۹).
یک جامعه سیاسی سالم به شهروندانی فعال نیاز دارد. «شهروندی فعالانه با فرد آغاز می شود چرا که از طریق اقدامات فرد است که شرایط ساختاری شهروندی بازتولید شده و بهبود می یابند. تنها از طریق اعمال فعالانه شهروندی است که تقابل کاذب میان حقوق و مسئولیت ها را می توان از بین برد» (فالکس، ۱۳۸۱: ۱۴۱) از این حیث شهروندان علاوه بر حقوق تعهداتی نیز دارند.
کارلس مریام کیفیت ها و تعهداتی را برای شهروندی بر می شمارد که به اعتقاد او تقریبا در همه کشورها یکسان است (از آن جمله :میهن پرستی، وفاداری، تابعیت از قانون، احترام به حکومت، شرکت در خدمات مدنی، بارشناسی تعهدات زندگی سیاسی، داشتن حداقلی از خود تنظیمی، توانایی پاسخ گویی به نیازهای جامعه در دوران تنش، صداقت در روابط اجتماعی، اگاهی از ایدئولوژی های اساسی حکومت، انتقادگری در مقابل این ایدئولوژی ها به صورت مسئولانه و اعتقاد به برابری مردم) (لیکا به نقل از ترنر، ۱۹۹۴: ۱۷۹).بنابراین با توجه به شاخص های مذکور می توان گفت که شهروندی فعال، بویژه با مشارکت اجتماعی و متعهد بودن در قبال جامعه شناخته می شود.

شهروندی فعال و سرمایه اجتماعی
مفهوم سرمایه اجتماعی و شهروندی فعال هر دو مفاهیمی هستند که با هم ارتباطات زیادی دارند. با این حال، برخی از تفاوتهای مهم وجود دارد. با توجه به این واقعیت که سرمایه اجتماعی مفهومی با تعاریف متعدد و تاکیدات مختلف است در واقع مقایسه دقیق و کامل آن دشوار است، با این حال، به طور کلی سرمایه اجتماعی به قدرت و یا امتیازات اجتماعی اشاره دارد که منافع فردی از طریق شبکه های اجتماعی و به ویژه روابط متقابل در این شبکه های اجتماعی توسعه یافته است. بنابراین پژوهش های سرمایه اجتماعی به طور معمول بر شبکه هایی متمرکز است که از طریق مشارکتها ایجاد شده و دراین مورد است که چگونه این شبکه ها را می توان مورد استفاده قرار داد. اما شهروندی فعال صرفا به معنای شبکه ایجاد شده از طریق مشارکت نیست، بلکه اشاره به تعامل واقعی و خیر اجتماعی دارد که از طریق این کنش به وجود می آید (مثل مدیریت مطلوب). بنابراین شهروندی فعال بسیار به آنچه که (پاتنام، ۱۹۹۳: ۱۷۷) به عنوان “اجتماع مدنی” اشاره کرده، نزدیک است. بر اساس این استدلال در مورد شهروندی فعال (پاتنام،۲۰۰۷: ۹ )، می توان گفت تفاوت بین شهروندی فعال و سرمایه اجتماعی مربوط به شیوه های عملی است که در آن برخی از اشکال توسعه اجتماعی رخ می دهدکه شامل این موارد است: الف) فعال بودن، (ب) دموکراتیک بودن و (ج) شهروندی / داشتن احساس تعلق اجتماعی (نیروی رزمی ایرلند ،۲۰۰۷ ، ۹). بنابراین نیروی کنش های مربوط به ارزش های شهروندی فعال،در منابع سرمایه اجتماعی به سمت “خیر عمومی” جامعه در حرکت می باشد در حالیکه در سرمایه اجتماعی هیچ پیش شرطی وجودندارد و در آن نسبت به ارزش های شهروندی فعال در دموکراسی و حقوق بشر هیچ تضمینی وجود ندارد. منابع سرمایه اجتماعی دارای هیچ ارزش خاصی نسبت به دموکراسی و حقوق بشر نیست و هنجارها در روابط چنین جوامعی حتی ممکن است مضر باشدوبه ” سمت تاریک” سرمایه اجتماعی نیل کند (بارون^[۸۴]، ۲۰۰۰: ۳۱) مثلا، مافیا و سازمان های نژادپرستانه و افراطی از این دست گروه ها هستند. به طور خلاصه برخی از جنبه های شهروندی فعال و سرمایه اجتماعی شبیه هم هستند،اما به همان اندازه برخی تفاوتهای مهم نیزوجود دارد. تا حدودی سرمایه اجتماعی مفهومی گسترده تر از شهروندی فعال است. در شهروندی فعال تنها به یک جنبه از تعامل اشاره می شود، که مبتنی بر ارزش ها است.این پدیده در هدف متفاوت از سرمایه اجتماعی است، به همین دلیل این پدیده ترویج دموکراسی، حقوق بشر و «خیر جمعی» در سطح کشور را تضمین می کند. مفهوم شهروندی فعال بسیار کمتر بر نفع شخصی تمرکز دارد. بنابراین می توان این فرضیه را پذیرفت که در جوامع دموکراتیک هر چه سطح سرمایه اجتماعی بالاتر باشد، سطح شهروندی فعال نیز بالاتر است، اما برای درک بهتر این رابطه تحقیقات بیشتری مورد نیاز است (هوسکینز و ماسچرسنی، ۲۰۰۸: ۴۶۳).

همچنین در این زمینه یک فرضیه وجود داردکه عبارتند از اینکه مشارکت در حیات ارتباطی باعث می شود روح جمعی در میان شهروندان بیشتر شده و قادر به فعالیت ودرگیر شدن در امورمربوط به سیاست عمومی شوند. مطالعات نشان می دهد که انجمن های خیریه و مددکاری اجتماعی افراد را به ارزش های مدنی، عادت های دموکراتیک، و آموزش مهارت های شهروندی سوق می دهندکه بخشی از زندگی عمومی دموکراتیک هستند (هوتزاگر و آچاریا^[۸۵]، ۲۰۱۱: ۸).
این ایده برآن مبتنی است که تعامل و مشارکت شهروندان، کیفیت نهادهای دموکراتیک را بهبود می دهد. در این زمینه،پاتنام (۲۰۰۰ : فصل ۲۱)، به روشنی کیفیت نهادهای دموکراتیک برای مشارکت مدنی شهروندان را تشریح می کند. اول آنکه، شهروندان حس نمایندگی فردی، روح جمعی خویش، عادات مهم دموکراتیک، و مهارت های اساسی ارتباط مدنی را که از آنها انتظار می رود و تقاضای شکل خاصی از چاره جویی خوب،را به طور کلی به دست آورند.بموازاتی که مقامات عمومی به مطالبات مربوط به انتظارات و خواسته ها پاسخگوهستند، شهروندی فعال نیز دارای کیفیت بالاتری است ( پاتنام ۲۰۰۰ : ۳۳۸- ۳۴۶ ). دوم زمانی است که شهروندان به انجمن های مختلف می پیوندند و … اعتراض به آرامی تقویت شود (پاتنام ۲۰۰۰ : ۳۳۸ ).تا حدی که انجمن های درگیر در ساختارهای سیاسی کثرت گرا متقاضی می گردند که مقامات دولتی با شهروندان به عنوان حاملان حقوق وبرابربا قانون، رفتار کنند و با هر گونه تعصب سیستمی در ارائه کالاها و خدمات عمومی مقابله کنند، که این پدیده خود نشان دهنده بهبود کیفیت شهروندی فعال است (هوتزاگر و آچاریا، ۲۰۱۱: ۸).
همچنین بایدبر پیوند قوی بین وضعیت اجتماعی و اقتصادی به طور کلی از نظر طبقه (درآمد / تحصیل و وضعیت بازار کار)، جنس، و قومیت / نژاد و اشکال مختلف مشارکت مدنی تاکید کرد (هوتزاگر و آچاریا، ۲۰۱۱: ۹).

در این میان، پژوهش ها نشان می دهد که آن دسته از افرادی که آموزش و درآمد کمتری دارند، در بازار کار با مخاطرات و ریسک بیشتری رو به رویند، و ​​یا بیشتردرگروه زنان هستند تا مردان، وکمتر احتمال دارد که در حیات ارتباطی اجتماعی شرکت کنند و همچنین کمتر احتمال دارد که به شهروندانی فعال تبدیل شوند. مطالعات اقتصاد سیاسی دموکراسی آمریکای لاتین، در ادبیات جداگانه ای، نشان می دهد که افرادی که در کار رسمی تجربه رکوداقتصادی و بیکاری را دارند، کمتر احتمال دارد شهروندانی فعال باشند.

• • 1. 1. .مطالعات پیشین

     

     

-داخلی
در رابطه با عنوان سرمایه اجتماعی و شهروندی فعال هیچ مقاله ای به طور مستقل تدوین نشده است، اما موضوعاتی نزدیک به این عنوان یا مشابه با یکی از متغیرهای مستقل یا وابسته انجام شده که به شرح زیر است:

• • میرزا بیگی در سال ۱۳۸۹ پایان نامه ای با عنوان «بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و اخلاق شهروندی در میان جوانان ۱۸ تا ۲۹ ساله شهر تهران» انجام داد. هدف این پژوهش بررسی رابطه ی میان سرمایه اجتماعی به عنوان متغیر مستقل و ادغام اجتماعی به عنوان متغیر واسط با اخلاق شهروندی در میان جوانان ۱۸ تا ۲۹ ساله شهر تهران می باشد. یافته ها حاکی از آن است که میان سرمایه اجتماعی و اخلاق شهروندی رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد و ادغام اجتماعی نیز به عنوان متغیر واسط با اخلاق شهروندی رابطه ی معنادار داشته است. همچنین نتایج رگرسیونی نشان می دهند که بعد نگرشی شهروندی اندکی بیش از بعد عملی متوسط متغیرهای مستقل تعریف شده، در تحقیق تبیین گردیده است. ۹/۲۶ درصد از تغییرات بعد نگرشی و ۱/۲۶ درصد از تغییرات بعد عملی متوسط متغیرهای مستقل تبیین گردید. همچنین در بعد نگرشی متغیر کارکرد شبکه یا همان حمایت های اجتماعی و در بعد عملی متغیر اعتماد نهادی بیشترین تاثیر را داشته اند.

• • نوری در سال ۱۳۹۲ پایان نامه ای با عنوان «سنجش رابطه سرمایه اجتماعی خانواده و سلامت اجتماعی زنان متاهل در شهر کرمانشاه» انجام داد. هدف این پژوهش سنجش رابطه سرمایه اجتماعی خانواده و سلامت اجتماعی در میان زنان متأهل شهر کرمانشاه است. روش پژوهش، پیمایشی بوده و با بهره گرفتن از ابزار پرسشنامه گردآوری اطلاعات صورت گرفته است. جامعه آماری شامل زنان متأهل بچه دار ۲۰ تا ۵۵ ساله شهر کرمانشاه از نواحی ۱، ۳ و ۶ می‌باشد. نتایج پژوهش حاکی از روابط معنادار و مثبت بین سرمایه اجتماعی خانواده و سلامت اجتماعی است. همچنین همبستگی مثبتی بین نمره کل سلامت اجتماعی با تمام مولفه های سرمایه اجتماعی خانواده وجود دارد. نتایج نشان می‌دهد بین هیچ یک از متغیر های زمینه ای و سرمایه اجتماعی خانواده رابطه وجود ندارد ولی بین متغیر درآمد با سلامت اجتماعی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

• • فاطمی نیا در سال ۱۳۸۶ در مقاله ای با عنوان «فرهنگ شهروندی: محصول و محمل حاکمیت خوب، سازمان کارا و شهروندی فعال» نوشت. هدف مقاله تبیین شهروندی و فرهنگ شهروندی حاصل از تعهد، مسئولیت پذیری و معاونت عناصر مختلف جامعه است. روش وی مطالعه کتابخانه ای و اسنادی است و یافته ها حاکی از ان است که شهروندی و فرهنگ شهروندی محصول تعهد و مسئول بودن است و نقش شهروندان و انجام تعهدات شهروندی در توسعه فرهنگ شهروندی بسیار حائز اهمیت است زیرا که شهروندان عناصر شناور و پویای جامعه محسوب می شوند و در عرصه های مختلف جامعه حضور دارند.

• • قاسمی و کاظمی در سال ۱۳۸۷ مقاله ای با عنوان «تحلیلی جامعه شناختی بر نقش خانواده در میزان برخورداری از سرمایه اجتماعی» انجام دادند. هدف این پژوهش تبیین چگونگی تاثیر خانواده بر سرمایه اجتماعی است. روش تحقیق پیمایش و ابزار گردآوری آن پرسشنامه است. نتایج حاکی از آن است که بین حجم سرمایه انسانی، نوع خانواده و میزان وقت صرف شده والدین برای فرزندان رابطه معناداری وجود دارد.

خارجی

• • هوسکینز و ماسچرینی (۲۰۰۸) مقاله ای با عنوان «اندازه گیری شهروندی فعال با ساخت شاخص ترکیبی» انجام دادند. هدف این مقاله سنجش شهروندی فعال با شاخص ترکیبی به روش پیمایش اجتماعی است. نتایج نشان داد که کشورهای شمال اروپا، پس از مرکز اروپا و کشورهای آنگلوساکسون و به ویژه در سوئد، دارای بالاترین نرخ شهروندی فعال هستند، کشورهای دریای مدیترانه پس از کشورهای اروپای شرقی رتبه بندی می شوند.

• • هوتزاگر و آچاریا (۲۰۱۰) در مقاله ای با عنوان «ارتباط شهروندی فعال و کیفیت دموکراسی در برزیل و و مکزیک» انجام دادند. هدف این پژوهش بررسی ارتباط میان شهروندی و دموکراسی است. در میان طبقات زیادی از مردم تجربه اشکال شهروندی کاهش یافته است برای مثال برزیل، هند، مکزیک و آفریقای جنوبی، در عین محرومیت سیاسی، دموکراسی انتخاباتی قوی و دیرینه داشته اند. در میان بسیاری از رشته های دموکراسی نظریه کثرت گرایی، جامعه مدنی، نهادگرایی تاریخی یک رشته گسترده به عنوان مشارکت مدنی شناخته شده است و نشان می دهد که انجمن مدنی نقش قدرت دادن به افراد برای شرکت در بازی سیاست عمومی، را حفظ کرده و مقامات دولتی و افراد را به حساب می آورند و ادعا می کنند خدمات عمومی که در انجمن شرکت می کنند تبدیل شده به آنچه که ما آن را “شهروندان فعال” می نامیم. مطالعات مشارکت مدنی استدلال می کنند چنین شهروندان فعالی، نقش حیاتی در دموکراتیزه کردن موسسات دولتی بازی می کنند.

• • اسچینکل در سال ۲۰۰۸ مقاله ای با عنوان «اخلاق گرایی شهروندی در تکامل بحث هلندی» نگاشت. هدف این پژوهش بررسی وضعیت و جایگاه شهروندی در رابطه با دولت و جامعه است که به روش کتابخانه ای و اسنادی انجام شده است. اسچینکل چنین نتیجه گیری می کند که . شهروندی موضوعی است که در آن دولت توان عملیاتی جدید را در زمان جهانی شدن می یابد اخلاق گرایی و متعاقب آن فضیلت سازی شهروندی به طور رسمی در دولت ملت نمی گنجند، اما موضوع اخلاقی در حوزه گفتمانی جامعه می گنجد.

• • لیزی و دریو در سال ۲۰۱۳ مقاله ای باعنوان «شهروندی فعال زنان و بهزیستی: نمونه گیری ایتالیایی» انجام دادند و شهروندی فعال زنان را در چند شاخص (مشارکت سیاسی، اتحادیه های کارگری، انجمن های زیست محیطی، فعالیت های داوطلبانه و فرهنگی) بررسی کردند. روش گردآوری آنها نمونه گیری تصادفی بوده و نتایج حاکی از آن بود که شهروندی فعال سلامت افراد را بهبود می بخشد، اما تفاوت آماری جنسیتی در ارزیابی رضایت از زندگی وجود ندارد و زنان خوشحال تر از مردان هستند اما به سادگی شادی مردان به خصوص زمانی که در زندگی اجتماعی شرکت نمی کنند متفاوت است.

• • هولدفور در سال ۲۰۰۸ مقاله ای با عنوان «مقیاسی سخت برای اندازه گیری موضوعی آسان: شاخص های شهروندی و سیاست های آموزشی استراتژی های لیسبون» تدوین کرد. هدف این مقاله مطالعه نقش اصلی بازیگران در شکل گیری سیاست آموزش و پرورش و توسعه شاخص های شهروندی فعال است. مطالعه به روش باز بوده و نتایج حاکی از آن است که بازیگران سیاسی با بهره گرفتن از روش باز مکانیسم کنترل نئولیبرال شهروندان را به عهده می گیرند.

• • هوسکینز و کریک در سال ۲۰۱۰ پژوهشی با عنوان «توانایی ها و ظرفیت های یادگیری برای آموزش شهروندی فعال: ارزهای مختلف یا دو روی یک سکه؟» انجام دادند. آنها با توضیح صلاحیت مدنی و مشارکت مدنی و بررسی برنامه کار کمیسیون اروپا ویژگی های آموزش شهروندی فعال را بررسی کرده اند. نتایج نشان می دهد که صلاحیت مدنی و یادگیری از اشتراکات زیادی برخوردارند، صلاحیت مدنی منجر به شهروندی فعال می شود.

• نلسون و کر در سال ۲۰۰۶ نیز در گزارشی با عنوان «شهروندی فعال در کشورهای INCA: تعاریف، سیاست ها، عملکردها و نتایج» پس از پیمایش ۱۵ کشور دنیا، با ارائه یک گزارش نهایی نتایجی را در مورد شهروندی فعال ارائه دادند از جمله اینکه ارتباط بین سیاست و عمل در شهروندی فعال مهم است و روش های مختلف یادگیری و آموزش شهروندی فعال برای مدارس و جوانان تاثیر اندکی دارند و شهروندی فعال تا حدی به واقعیت نزدیک شده است.