در واقع قراردادهای امتیازی، قراردادی مبتنی بر واگذاری نفت استخراج شده و یا یک میدان مشخص از سوی دولت که مالک آن است به شرکت خارجی در راستای انجام فعالیتهای اکتشافی، تولیدی و بازاریابی محصولات میباشد.[۱۲۸]
این نوع قراردادها در حدود اوایل قرن ۲۰ اختصاص به شرکتهای نفتی اروپایی و آمریکایی داشته که در آن سرمایه گذار در منطقه جغرافیایی دارای امتیاز مجازی به نحو انحصاری و با مجوز مقام صالح (معمولا دولت از طریق وزارت صنایع و با تصویب هیات وزیران اقدام به اعطای امتیاز میکند) به اکتشاف و بهره برداری میپردازد و همچنین سرمایهگذار میتواند بدون محدویت زمینهای موات مورد نیاز برای انجام امور مرتبط با امتیاز را تصرف و تملک کند که سرمایه گذار مالک نفت تولید شده در محدوده دارای اختیار تلقی میگردد و اگر هم به تولید نرسد سرمایه گذار میتواند طی ۴ سال از امضای قرارداد حداکثر برای دو دوره دو ساله تقاضای تمدید نماید که ممکن است مورد موافقت قرار گیرد.
نخستین امتیاز، در ایران در رابطه با نفت در سال ۱۸۸۳ میلادی به آبرت هوتز هلندی در مورد استخراج معادن نفت دالکی (در حوالی بوشهر) اعلاء گردید. اما حفاری در این منطقه نتایج مطلوب نداشت و این شرکت منحل شد.
دومین قرارداد در این زمینه، قرارداد امتیازی رویتر بود که در آغاز به عنوان راه آهن داده شد. این واقعیت که نفت بعد از تولید باید از سر چاه به بازار رسانیده شود توجه مساله حمل و نقل در صادرات نفت را حیاتی کرد و در آن زمان راه آهن تنها وسیله مهم حمل و نقل بوده به هر حال امتیاز رویتر به جایی نرسید.
این قراردادها در واقع خساراتی عظیم به کشور ایران وارد آوردند که در اینجا به دو مورد از مواد این قراردادها که نشان دهنده این خسارات بر کشور است، میپردازیم:
در قرارداد رویتر در قسمت دوم این قرارداد آمده است:
«دولت ایران از برای مدت هفتاد سال امتیاز مخصوص و انحصار قطعی راه آهن بحر خزر الی خلیج فارس را به بارون رویتر … واگذار می کند و همچنین به ایشان حق مخصوص و انحصاری و قطعی میدهد که هر شعبات راه آهن که مناسب بداند خواه به جهت اتصال ولایات و شهرها در داخل خاک ایران، خواه به جهت اتصال راههای ایران به راههای آهن ممالک خارجه ….بسازند و به کار بیندازند».
همچنین در قسمت یازدهم این قرارداد چنین مقرر شده بود:
«دولت علیه ایران به حکم امتیاز نامه و قرارنامه حاضر، به اصحاب این امتیاز حق مخصوص و امتیاز انحصاری و قطعی میدهد که در مدت طول این امتیاز در تمام ممالک ایران معادن زغال سنگ و آهن و مس و سرب و …..و هر معدن دیگر که ایشان مناسب بدانند کار بکنند و از آنها منفعت ببرند به غیر از آن معادنی که ملک مردم است و ….».[۱۲۹]
نهایتا این قراردادها از حیث تاریخی قدیمی ترین قرارداد نفتی هستند و بازار این قراردادها در فاصلهی دو جنگ جهانی خیلی گرم بود، غولهای نفتی از رهگذر همین امتیازها بر ذخایر نفتی دنیا تسلط یافتند. حتی عدهای این قراردادها را انتقال حاکمیت میدانستند.
بند اول: ویژگیهای مهم قراردادهای امتیازی
- هزینه و ریسک با شرکت نفت خارجی به عنوان دارنده حق الامتیاز، برای اکتشاف و بهره برداری در محدوده مورد توافق است.
-حق شرکت نفت خارجی در مالکیت محصول و دسترسی به تولیدات.
-تعهد سرمایه گذار خارجی (شرکت نفت خارجی) در پرداخت مالیات زمین به کشور میزبان در طول مدت اکتشاف و بهره برداری. مالیات بر اساس سود نهایی به دولت میزبان پرداخت میشود.
-به دولت میزبان در طول مدت امتیاز، حق حاکمیت پرداخت خواهد شد.
- تعهد شرکت نفت خارجی در پرداخت حق الامتیاز به صورت نقدی یا مقداری از محصول به کشور میزبان.
- باقی ماندن مالکیت و کنترل تجهیزات و وسائل نصب شده که به منظور و در جهت اجرای قرارداد مورد استفاده برای شرکت نفت خارجی است.[۱۳۰]
بند دوم: حقوق دارنده امتیاز
بر اساس قراردادهای امتیازی، معمولا حقوق اعطا شده و الزامات تحمیلی به دارنده قرارداد امتیاز میتواند در موارد ذیل خلاصه شود:
- معافیت از مقررات ارزی
- حق اجرایی جهت کشف و توسعه ذخایر نفتی با ریسک شرکت نفت خارجی.
- پس از کشف ذخایر نفتی به میزان تجاری، شرکت عامل، حاکمیت کامل بر مراحل مختلف عملیات مانند فرآورش و بازاریابی را نیز در اختیار دارد.
- پس از تامین الزام عرضه به بازار محلی، کمپانی نفتی میتواند با مابقی منابع هیدرو کربونی کشف شده، هر طور که میخواهد عمل نماید.
- کارخانه و تجهیزات به کمپانی نفتی تعلق دارد.
بند سوم: وظایف دارنده امتیاز
-پرداخت حق الارض و بهر مالکانه تا دوره اش سپری شود یا لغو قرارداد.
-پرداخت درصدی از درآمد خالص مخزن بعنوان مالیات.
بند چهارم: طول مدت قرارداد امتیازی
-در صورت کشف نفت به میزان تجاری حدود ۶-۵ سال
-در صورت عدم کشف نفت به میزان تجاری حدود ۴۰-۲۵ سال
بند پنجم: انواع قراردادهای امتیازی
امتیازهای قبل از سال ۱۹۵۰ با امتیازهای بعد آن بسیار تفاوت دارد قبل از دوره ۱۹۵۰ به امتیازی سنتی شهرت دارد بعد از آن امتیازها تحولاتی داشتند که به قراردادهای امتیازی مدرن معروف شدند. در امتیازهای سنتی ویژگیهایی وجود دارد که در مدل جدید بسیار تعدیل شدند.
الف-قراردادهای امتیازی سنتی
ب-قراردادهای امتیازی مدرن
۱ـ قراردادهای امتیازی سنتی
این قرارادادها که به دور
ه قبل از دهه ۱۹۵۰ میرسد، در واقع قراردادهای است که در آن محدوده جغرافیای بسیار وسیع به دارنده امتیاز اعطاء میگردد و از دوره زمانی طولانی برخورددار بود. به طور مثال در ابتدا مدت اعطای این امتیازات ۵۰ تا ۱۰۰ سال بوده است و همچنین منطقه وسیعی بالغ بر یک میلیون کیلومترمربع با منافع عالی به دارنده امتیاز که کنترل کامل بر توسعه و تولید نفت از جهات مختلف داشت، واگذار میگردید. مهمترین ویژگی آن، این بود که شرکتهای خارجی به عنوان مالک انحصاری مخازن نفتی کل یک کشور تلقی میگردیدند. علاوه بر همه اینها شرکت دارنده امتیاز، همچنین بر پروژه کنترل کامل داشت من جمله در خصوص سطح عملیات، نرخ و میزان تولید، تعیین و اجاره پرسنل و حتی تعیین قیمت نفت و گاز. در قراردادهای امتیازی سنتی (اولیه) سود و سهم کشور میزبان و همچنین برخی مالیاتها محدود به حق الامتیازی بود که به عنوان مبلغ معینی پول و یا درصدی از تولید در قرارداد تعیین میگردید.[۱۳۱]
از دیگر ویژگیهای این قراردادها عدم درج شروط و مقررات مرتبط و مورد نیاز برای مذاکره مجدد و تعدیل بود. از نظر دولت میزبان این شکل از قراردادها مقرون به صرفه نبود به دلیل معایب زیادی که دربر داشت:
من جمله معایب این قراردادها میتوان به مدت طولانی، منطقه بسیار وسیع جغرافیایی موضوع قرارداد، عدم امکان اصلاح و تعدی قرارداد، فقدان هر نوع مشارکت و کنترل روند مدیریت و عملیات تولید و همچنین سهم ناچیز در تولید و نفت تولیدی اشاره نمود.اولین قرارداد به این شکل در بخش صنعت نفت در سال ۱۹۰۱ به وسیله دولت ایران به ویلیام دارسی انگلستان واگذار گردید که در واقع شروع توافقهای امتیازی محسوب میگردد.
۲ـ قراردادهای امتیازی مدرن