با بررسی تاریخی انواع دیدگاه های حاکم بر مسئولیت های اجتماعی سازمان ها، می توان سه مرحله تغییر نگرش را مشاهده نمود:
مدیریت مبتنی بر کسب حداکثر سود
این دیدگاه تا دهه ۱۹۳۰ میلادی پا بر جا بود و اساس آن عبارت بود از اینکه سازمان ها فقط مسئول کسب منافع خودشان هستند.
مدیریت مبتنی بر اعتماد
در دهه ۱۹۳۰ خصوصاًً در ایالات متحده آمریکا، رکودهای عظیم اقتصادی و اعتراضات جنبش های کارگری درخصوص امنیت شغلی، سازمان ها را وادار کرد تا فقط به فکر منافع خودشان نباشند و شرایط بهتری را برای امنیت شغلی کارکنان و وضعیت رفاهی آنان در نظر گیرند. این دیدگاه تا دهه ۱۹۶۰ پابرجا بود.
مدیریت کیفیت زندگی
از دهه ۱۹۶۰ میلادی تاکنون، مدیران سازمان ها به این باور رسیده اندکه باید مسئولیت های اجتماعی را بر عهده گیرند.
دیدگاهای فوق در جدول (۲-۲) به تصویر کشیده شده است.
جدول( ۲-۲) روند تغییر دیدگاه های مسئولیت اجتماعی
مرحله اول
مرحله دوم
مرحله سوم
اندیشه ها
گرایش ها
ارزش های اقتصادی
ارزش های فنی
ارزش های اجتماعی
ارزش های سیاسی
ارزش های سیاسی
دولت کمترین دخالت را در امور سازمان ها دارد.
دولتیک عنصرنامطلوب ولی ضروری است.
دولت و بنگاه های اقتصادی باید برای حل
مشکلات اجتماعی با یکدیگر همکاری نمایند.
ارزش های محیطی
مردم کنترلی بر روی محیط شان ندارند.
مردم می‌توانند محیط را کنترل نمایند.
محیط باید برای زندگی بهتر همه نسل ها حفظ شود.
ارزش های زیباگرایی
ارزش های زیباگرایی مفهومی ندارند.
ارزش های زیباگرایی خوب اند، اما سازمان به
آنان نیازی ندارد.
ارزش های زیباگرایی باید حفظ شود و سازمان ها به آنان نیاز دارند.
مبانی فلسفی دیدگاه های مسئولیت اجتماعی
بر اساس هر یک از سه مرحله تاریخی مسئولیت اجتماعی، سه نوع فلسفه یا دیدگاه اساسی وجود دارد. این دیدگاه ها عبارتند از:
۱- دیدگاه کلاسیک؛
۲- دیدگاه مسئولیت پذیری؛
۳- دیدگاه پاسخ‌گویی.
در دیدگاه کلاسیک ، سازمان ها صرف اً به دنبال سودآوری و به حداکثر رساندن منابع خود بودند و معیارهای اخلاقی برایشان مهم نبود . به عنوان مثال، رابرت مرسر[۲۶] یکی از طرفداران دیدگاه کلاسیک می‌گوید:
مسئولیت اولیه هر بنگاه اقتصادی کسب سود است، این بدان معنی »است که نه شما و نه کارکنا ن تان و نه هیچ کس دیگر نباید به جامعه فکر کند« (بونه و کورتز، (۱۹۹۲
انتقادات زیادی به این نوع نگرش وجود دارد، از جمله اینکه سودجویی صرف ممکن است باعث بروز رفتارهای غیراخلاقی از سوی سازمان ها شود. دیدگاه مسئولیت پذیری که با مرحله دوم مسیر تاریخی مسئولیت جتماعی همراه است ، بر این نکته تأکید دارد که سازمان ها، صرفاً برای گروه‌های خاصی که ممکن است باعث ایجاد محدودی ت هایی برای فعالیت آن ها شوند، فعالیت کرده و سعی در برآورده نمودن نیازهای آنان دا رند. در این تفکر ، سازمان برای فعالیت های خودش چارچوب هایی را مد نظر قرار می‌دهد که صرفاً در جهت برآورده نمودن نیازهای گروه ذی نفعان است. اما دیدگاه سوم که همراه با مرحله سوم مسیر تاریخی مسئولیت اجتماعی است ، دامن ه گسترده تری از دیدگاه مسئولیت پذیری دارد . در این دیدگاه ، سازمان ها به مثابه شرکا یی در کنار سایر مؤسسات و نهادهای جامعه هستند و تلاش زیادی م ی کنند تا مشکلات جامعه حل شود و در نهایت سطح رفاه و کیفیت زندگی اجتماعی مردم جامعه با رعایت برآورده نمودن نیازهای تمامی طرف های ذی نفع، بالاتر رود.
دیدگاه اسلام به مسئولیت اجتماعی
در بررسی کتب اسلامی و نظرات علمای مسلمان، نکات جالب توجهی وجود دارد که در بررسی فلسفی دیدگاه ه ها می توان تا حدود زیادی آن را بسیار مدرن و پیشرفته قلمداد کرد . حال در اینجا به ذکر برخی از آیات و احادیث می پردازیم که نشان دهنده نگاه بسیار پیشرفته و مدرن اسلام نسبت به مسئولیت های اجتماعی است. توجه به رفاه عمومی جامعه در اصول اخلاقی ، اعتقادات و ارزش های مذهبی ما نیز وجود داشته است که موارد زیر شاهدی بر این مدعا است:
نیکی کردن
در قرآن به کرات گفته شده است که با هم به نیکی رفتار نمایید . به عنوان نمونه، در سوره بقره، آیه ۸۳ خداوند می فرماید: که جز خدا را نپرستید و نیکی کنید به پدر و مادر خویش و یتیمان » و فقیران و به زبان خوش با مردم تکلم کنید و نماز به پا دارید و زکات مال خود را بدهید.«
مسئول بودن نسبت به یکدیگر
خداوند متعال در کتاب آسمانی قرآن ، مسلمانان را نسبت به یکدیگر مسئول دانسته و با صراحت و دقت مسئولیت آنان را نسبت به یکدیگر تعیین و مشخص نموده است . از جمله در قرآن کریم خطاب به مؤمنان می فرماید «و حق خویشاوندان و مسکینان و در راه ماندگا ن را ادا کن» ( سوره اسراء، ۲۸) نیست» : پروردگار در سوره بقره در آیه ۱۷۸ می فرماید که روی به جانب مشرق یا مغرب کنید، نیکوکار کسی است که به خدای عالم و روز قیامت و فرشتگان و پیغمبران ایمان آورد و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خوی شان و یتیمان و فقیران و رهگذران و گدایان بدهد و زکات مال به مستحق بدهد.« . . . همچنین در سوره نساء آیه ۳۶ آمده است: »نسبت به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و همسایه خویش، بیگانه و دوستان موافق و رهگذران و بندگان زیردست، در حق همه نیکی کنید.«
برخورد درست با زمین
پروردگار متعال در رابطه با بهره گرفتن از نعمت های پروردگار در زمین در سوره اعراف در آیه ۷۴ می فرماید:» و به یاد آورید در زمین به شما جای مناسب داد . . . ، در دشت های آن برای خود کاخ هایی ساختید . . . پس نعمت های خدا را به یاد آورید و در زمین سر به فساد برندارید.« یا در سوره یس، آیه ۵۵ می فرماید:» بدانید که در حقیقت آنچه در آسمان ها و زمین است از آن خدا است. بدانید که در حقیقت وعده خدا حق است ولی بیشتر آنان نمی دانند.« پروردگار متعال در سوره بقره در آیه ۱۱ درخصوص فساد نکردن در زمین می فرماید» :و چو ن به آنان گفته شود در زمین فساد نکنید، می‌گویند ما خود اصلاح گریم.«
حقوق مردم
پروردگار متعال در رابطه با رعایت حقوق مردم در قرآن به کرات تأکید فرموده است از جمله می توان به سوره هود آیه ۸۵ اشاره نمود: «و ای قوم من، پیمانه و ترازو را به عدل و داد، تمام دهید و حقوق مردم را کم مدهید و در زمین به فساد سر برمدارید» در سوره بقره آیه ۲۶۷ می فرماید: »از آنچه برای شما از زمین برآورده ایم، انفاق کنید و در پی ناپاک نروید که از آن انفاق کنید، درحالی که آن را اگر به خودتان می‌دادند جز با چشم پوشی و بی میلی نسبت به آن نمی نگریستید.« پروردگار در سوره نسا در آیه ۴ تأکید نموده است که حق زنان را به درستی بدهید و علامه طباطبایی در ترجمه خود در المیزان آورده است » :و اموال یتیمان را پس از بلوغ به آنان بازگردانید و اموال بد خود را با اموال مرغوب آنان تبدیل ننمایید.«
